Mutyzmu wybiórczego nie można utożsamiać z bardzo silną nieśmiałością, a tłumaczenie milczenia dziecka tym, że „już taki jest” i „wyrośnie z tego” prowadzi do pozostawienia go bez profesjonalnej pomocy, której potrzebuje, by prawidłowo się rozwijać i dobrze funkcjonować w dorosłym życiu. Mutyzm wybiórczy, w przeciwieństwie do nieśmiałości, jest zaburzeniem, z którego objawami dziecko nie jest w stanie poradzić sobie samodzielnie, by swobodnie funkcjonować w codziennym życiu, w sferze kontaktów społecznych czy edukacji. Nieśmiałość jest cechą osobowości, która może utrudniać wiele sytuacji, szczególnie społecznych, jednak nie stoi na drodze do prawidłowego rozwoju. Ponadto nieśmiałość może zmieniać swoje nasilenie pod wpływem naturalnych doświadczeń w pewnym stopniu dziecko może samodzielnie sobie z nią radzić.
Najłatwiej rozpoznać różnice pomiędzy nieśmiałością a mutyzmem wybiórczym na przykładzie małych dzieci. Z wiekiem obie te trudności zaczynają się łączyć i wzajemnie napędzać, wskutek coraz silniejszego odseparowania od grupy „tego, który nie mówi” i braku doświadczeń społecznych.
Najczęściej małe dzieci z mutyzmem wybiórczym nie mają oporów ani trudności w integrowaniu się z rówieśnikami. Jeżeli milczenie dziecka jest akceptowane i nieakcentowane negatywnie przez otoczenie, to dziecko z powodzeniem włącza się do grupy, wykorzystując do komunikacji gesty, znaki zamiast mowy. Innymi słowy, lgnie do dzieci, bawi się z nimi, ale nie mówi. Z czasem jednak zarówno dziecko, jak i rówieśnicy zaczynają dostrzegać jego inność, która może powodować, że będzie ono postrzegane tylko przez pryzmat swojego zaburzenia. Taki stan rzeczy grozi wcześniejszym lub późniejszym wykluczeniem go z grupy rówieśniczej, nasileniem nieśmiałości i blokady w kontaktach społecznych.
Dziecko nieśmiałe można odróżnić od dziecka z mutyzmem wybiórczym po tym, w jaki sposób odnajdują się w nowych sytuacjach. Dziecko nieśmiałe może potrzebować więcej czasu, by oswoić się z nową sytuacją, ale samodzielnie dochodzi do momentu, w którym aktywnie uczestniczy w życiu grupy, używając mowy.
Dziecko z mutyzmem wybiórczym zawsze na pewnym etapie zaznajamiania się z nową sytuacją dochodzi do momentu, w którym nie jest w stanie zacząć mówić – ma niemożliwą do sforsowania blokadę.
Cechą różnicującą jest także wybiórczość. Dziecko z mutyzmem wybiórczym niekiedy w zaskakujący sposób zmienia swoje oblicze, w zależności od warunków, w których się znajduje. Z milczącego i sparaliżowanego lękiem, po znalezieniu się w domu, staje się rozgadanym i trudnym do okiełznania urwisem. W przypadku nieśmiałości kontrast między tymi dwiema sytuacjami nie jest aż tak wyraźnie obserwowalny.
W przeciwieństwie do nieśmiałości mutyzmowi wybiórczemu mogą towarzyszyć także inne objawy, które w przypadku dzieci nieśmiałych nie występują równie często i intensywnie. Trudności z jedzeniem i piciem oraz toaletą w miejscach publicznych, zaburzenia integracji sensorycznej, objawy somatyczne w postaci bólu brzucha, niestrawności, bólu głowy i klatki piersiowej to tylko niektóre dodatkowe dolegliwości typowe dla dzieci cierpiących na zaburzenie lękowe.
Źródło: K.Grąbczewska-Różycka, B.Ołdakowska-Żyłka (2017), Mutyzm wybiórczy. Strategie pomocy dziecku i rodzinie. Warszawa:Wydawnictwo Delfin.