Mutyzm wybiórczy i inne zaburzenia lękowe

Mutyzm wybiórczy jest zaburzeniem ujętym w klasyfikacji diagnostycznej DSM-5 w kategorii zaburzeń lękowych. Wśród zaburzeń o charakterze lękowym, obok mutyzmu wybiórczego, znajdziemy także m. in. lęk przed separacją w dzieciństwie, uogólnione zaburzenie lękowe, lęk społeczny w dzieciństwie, zaburzenie lękowe w postaci fobii w dzieciństwie.

Objawy wspólne dla zaburzeń lękowych mogą być wielorakie i zostały one podzielone na trzy kategorie (Wolańczyk, Komender, 2015):

1) somatyczne:

• krążeniowe - uczucie kołatania lub „ciężaru” serca, tachykardia, wzrost ciśnienia, zaczerwienienie się/bladość;
• oddechowe - tachypnoe, wrażenie skrócenia oddechu, utrudnionego oddychania, dławienia się;
• skórne - gęsia skórka, rumień, zmiany temp. skóry, parestezje, swędzenie skóry;
• mięśniowo-szkieletowe - drżenie mięśniowe, napięcie i ból, kurcze, drętwienie, dygotanie;
• żołądkowo-jelitowe - biegunka, nudności, bóle brzucha, poczucie obecności ciała obcego w gardle, trudności w połykaniu;
• inne - bóle (głowa, klatka piersiowa), zawroty głowy, zaburzenia równowagi, wrażenie omdlewania, nadpobudliwość, trudności z koncentracją, pobudzenie, bezsenność, trudnością z zasypianiem, koszmarne sny, osłabienie, częstomocz, potliwość, uderzenia gorąca, zimne dreszcze, suchość w jamie ustnej),

• werbalizowany lęk
• uczucie bycia prześladowanym, napiętnowanym, zmęczonym, przegranym
• relacjonowana nerwowość, napięcie, niepokój, niemożność odprężenia się
• uczucie oszołomienia, zamknięcia, znalezienia się „na krawędzi”, „pustki w głowie”
• luminacje
• w lęku panicznym uczucie umierania, „zwariowania”, derealizacja - poczucie nierealności przedmiotów
• niemożność myślenia, obawa utraty kontroli nad sobą i swoim zachowaniem
• koszmary senne, fantazje lękowe
• poczucie bycia „odmiennym”, depersonalizacja (poczucie dystansu, „nierealności” samego siebie
• zmniejszenie aktywności, unikanie
• stała drażliwość

• wrażenie bycia wstydliwym, wycofanym, zależnym od innych
• kłopoty w sytuacjach społecznych
• nadmierna lub zmniejszona aktywność
• unikanie angażowania się w sytuacje związane z dowolnym niebezpieczeństwem (np. wspinanie się na drzewa) lub przeciwnie, szukanie niebezpieczeństw (zachowania kontrafobiczne).

W procesie diagnostycznym szczególnie ważne jest wnikliwe poznanie objawów i okoliczności, w których się ujawniają. Szczegółowy wywiad diagnostyczny i obserwacja dziecka, a także jego interakcji z rodzicami pozwala uniknąć błędów diagnostycznych. Trafna diagnoza pozwala na zaprojektowanie terapii celnie odpowiadającej potrzebom dziecka i jego rodziny. W jej toku można stwierdzić u dziecka jedno lub więcej z poniższych zaburzeń.

Lęk przed separacją w dzieciństwie (F93.0) polega na tym, że dziecko doświadcza nierealistycznego i utrwalonego martwienia się o bezpieczeństwo bliskich i znaczących dla niego osób, a także o rozłąkę z nimi wskutek nieszczęśliwych wydarzeń. Dziecko może mieć trudność w rozstawaniu się z bliską osobą na noc, doświadczać powtarzających się snów na ten temat, a także objawów somatycznych (nudności, bóle brzucha, wymioty, bóle głowy) w sytuacjach związanych z rozdzieleniem od osoby darzonej dużym przywiązaniem, jak np. wyjście do szkoły, święta, obozy.

Zaburzenie lękowe w postaci fobii w dzieciństwie (F93.1),  specyficzne postacie fobii (DC:0-3R – 222.) przejawiają się w postaci utrwalonej lub nawracającej obawy (fobii), która odpowiada fazie rozwoju (lub była taka na początku), lecz jest nieprawidłowa pod względem nasilenia i towarzyszy jej istotne upośledzenie funkcjonowania społecznego.

Lęk społeczny w dzieciństwie (F93.2), Zaburzenie związane z lękiem społecznym (DC:0-3R – 223.) to utrwalony lęk przejawiający się zachowaniem o cechach społecznego unikania w sytuacjach, w których dziecko jest narażone na obecność nieznanych sobie ludzi, w tym także rówieśników. Towarzyszy mu koncentracja dziecka na sobie, zakłopotanie lub nadmierne skupienie na sprawie stosowności swojego zachowania w czasie kontaktów z nieznanymi sobie ludźmi. Pomimo zadowalających relacji społecznych z członkami rodziny lub dobrze znanymi sobie rówieśnikami, dziecko ma zakłócone relacje społeczne (w tym relacje z rówieśnikami), które ulegają konsekwentnemu ograniczaniu.

Uogólnione zaburzenie lękowe w dzieciństwie (F93.80) dotyczy sytuacji, gdy dziecko przeżywa rozległy lęk i martwi się w związku z co najmniej kilkoma wydarzeniami lub aktywnościami. Co więcej, dziecko nie jest w stanie samodzielnie zapanować nad martwieniem się i zwraca się do bliskiej osoby o pomoc w ukojeniu.

Zaburzenie lękowe nieokreślone (DC:0-3R – 225.) Objawy nie spełniają w pełni  kryteriów diagnostycznych żadnego z określonych zaburzeń lękowych, ale lęk lub obawa muszą spełniać 5 ogólnych kryteriów typowych dla zaburzeń lękowych.

Zaburzenie po stresie traumatycznym (DC:0-3R – 100.) uwzględnia narażenie dziecka na działanie zdarzenia traumatycznego – związanego ze śmiercią, zagrożeniem życia, poważnym zranieniem, zagrożeniem poważnym zranieniem lub zagrożeniem utratą integralności fizycznej lub psychicznej własnej lub innej osoby. Wskutek tego zdarzenia dziecko może prezentować:
- zabawę posttraumatyczną (odtwarzanie niektórych aspektów traumy, kompulsywny charakter, nieprowadząca do redukcji lęku, dosłowna – mniej rozbudowana, z mniejszą ilością elementów wyobrażeniowych),
-  powtarzające się poza zabawą wspomnienia traumatycznego wydarzenia (napięcie/niepokój nie musza być widoczne),
- powtarzające się koszmary, których treść może, ale nie musi łączyć się z traumą,
- napięcie i niepokój fizjologiczny, przejawiający się w mowie lub w zachowaniu w sytuacji ekspozycji na bodźce przypominające o traumatycznym wydarzeniu,
- powtarzające się epizody reminiscencji (flashbacks) i dysocjacji (odgrywanie przez dziecko traumatycznego zdarzenia bez zrozumienia, skąd biorą się te pomysły; brak intencjonalności i poczucia celowości;  zapatrywanie, znieruchomienie).

Zaburzenia adaptacyjne (F43.2) rozumiane są jako stany subiektywnego dyskomfortu i zaburzeń emocjonalnych, które przeszkadzają w społecznym funkcjonowaniu i pojawiają się w okresie adaptacji do istotnych zmian życiowych lub następstw stresującego wydarzenia.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (F42) charakteryzują się natrętnymi myślami i czynnościami, które:
- powstają w umyśle pacjenta i nie są narzucone z zewnątrz,
- powtarzają się i są odczuwane jako nieprzyjemne, co najmniej jeden objaw (myśl lub czynność) postrzegany jest jako nadmierny lub pozbawiony sensu,
- są na tyle silne, że pacjent nie jest w stanie przeciwstawić się co najmniej jednej z nich,
- postrzegane jest jako nieprzyjemne (należy zróżnicować z chwilową ulgą odczuwaną w odniesieniu do napięcia lub lęku),
- wywołują zdenerwowanie lub wpływają negatywnie na indywidualne lub społeczne funkcjonowanie pacjenta i powodują, że chory traci z ich powodu dużo czasu.

Mutyzm wybiórczy (F 94.0) to spowodowana lękiem niemożność mówienia w wybranych sytuacjach, pomimo możliwości mówienia w innych i braku deficytów w zakresie rozumienia mowy i czynnego posługiwania się nią.

Fobia szkolna (odmowa chodzenia do szkoły - school refusal) – nieujęta w ICD-10 ze względu na różnorodną etiologię i psychopatologię zjawiska. Zazwyczaj stanowi ona objaw innych trudności skutkujących wysoką absencją, których identyfikację ma na celu wnikliwy proces diagnostyczny.

Zaburzenia lękowe bardzo często mogą współwystępować. W przypadku mutyzmu wybiórczego prawdopodobieństwo występowania także innych zaburzeń z tej grupy wynosi nawet 74,1%.

Konsekwencje nieleczenia zaburzeń lękowych są wielorakie i bardzo niebezpieczne. Należą do nich m. in.: 

- poważne zahamowania w rozwoju społecznym,

- depresja, a w konsekwencji także myśli i próby samobójcze,

- izolacja społeczna,

- niska samoocena i słaba pewność siebie,

- niepowodzenia w nauce,

- stosowanie niekonstruktywnych sposobów radzenia sobie z lękiem za pomocą używek.

BIBLIOGRAFIA:

1. Bourne, E. J. (2011), Lęk i fobia, WUJ.
2. Cohen, L. J. (2015), Nie strach się bać, Wyd. Mamania.
3. ICD-10 (2000), Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania.
4. Jerzak, M. [red.] (2016), Zaburzenia psychiczne i rozwojowe u dzieci a szkolna rzeczywistość, PWN.
5. Kendall, P. C. (2004), Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji, GWP.
6. Klasyfikacja Diagnostyczna DC:0-3R (2007), Klasyfikacja diagnostyczna zaburzeń psychicznych i rozwojowych w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa.
7. Namysłowska, I. [red.] (2007). Psychiatria dzieci i młodzieży, Wyd. Lekarskie PZWL.
8. Wolańczyk, T., Komender, J. [red.] (2015), Zaburzenia emocjonalne i behawioralne u dzieci, Wyd. Lekarskie PZWL.

Niniejszy artykuł jest chroniony prawami autorskimi przez Poradnię Terapii Mutyzmu „Mówię!”. Wszelkie prawa zastrzeżone.

Prawa do zdjęcia należą do ijeab / Freepik